• मिर्जा गालिब

काळ बरेच लोक गाजवतात, पण त्यातील मोजकेच हृदयावर नाव गोंदतात. मिर्जा गालिब असेच एक विलक्षण व्यक्तिमत्त्व. आपल्या अलौकिक लेखणीच्या किमयेने रसिकांच्या हृदयांवर चिरकाल अधिराज्य गाजविणारा अनभिषिक्त सम्राट.

     ऊरी अपत्यवियोगाचे दुःख बाळगून आणि मुगल विरुद्ध इंग्रज संघर्षयुगीन उलथापालथ पाहून वयाच्या अवघ्या अकराव्या वर्षापासून काव्यरचना करणार्‍या मिर्जांचे कविमन हेलावले नसते तरच नवल होते. मिर्जांना त्या काळी बटबटीत शृंगारावरच भर असलेली शायरी मुळीच आणि कधीही रुचली नाही. मार्मिक विनोद साधून ते त्या शायरीच्या उथळपणावर उघडउघड टीका देखील करीत असत. त्यांनी देखील शृंगारावर आधारित रचना लिहिल्या, पण त्यात थिल्लरपणाला सक्त मज्जाव होता. त्यांच्या अशा रचना म्हणजे अभिजात व निर्व्याज प्रेमाची हळुवार आणि दर्जेदार अभिव्यक्ती होती. प्रेमाचे गूढ पण अतिरम्य वर्णन त्यांच्या शायरीत आढळते. तत्त्वज्ञान आणि जीवनविषयक मूल्य यांना मिर्जांनी त्यांच्या लेखनात स्थान देऊन उर्दू शायरीला एक निराळे आणि मानाचे स्वरूप दिले. आयुष्यात बेतलेले आणि बघितलेले दुःख त्यांच्या शायरीत अनेकदा डोकावते. प्रथमदर्शनी समजण्यास अवघड वाटणारे गालिबचे लिखाण बारकाईने वाचले असता उमजू लागते आणि अक्षरशः वेड लावते. शूर मर्दाचा पोवाडा खुद्द शूराच्याच स्वरात ऐकल्यानंतर इतर शौर्यगीते जशी रुचत नाहीत, तसेच एकदा गालिब वाचले की इतर रचना औषधास देखील कुणी बाळगत नाही. पत्रलेखनातदेखील मिर्जांचीच मक्तेदारी होती. असे म्हणतात, की त्यांची पत्रे वाचणार्‍यांना प्रत्यक्ष गालिब बोलल्याचा भास होत असे. गालिबच्या चीजा घोळवून रसिकांपर्यंत पोहचविण्याचा अट्टाहास कित्येक लोकांनी केला; पण ते शिवधनुष्य तोलणे केवळ बेगम अख्तर सारख्या दिग्गजांनाच साध्य झाले. हीर्‍याला सोन्याचेच कोंदण हवे.

     उर्दूला एक सन्मानजनक आणि आगळेवेगळे रूप बहाल करून साहित्य जगतात मानाचे स्थान मिळवून देण्यात मोलाचा वाटा असलेल्या मिर्जांना आदरांजली वाहण्यास लेख जरी मराठीत लिहिला, तरी पूर्णविराम उर्दूने देण्याचा मोह अनावर होतोय.

तमन्ना-ए-ज़र^१ न छुई आपको, न ख़्वाहिश अल्क़ाब-ओ-ताज^२ की,

आलम ने किया एहतिराम-ए-ज़बाँ^३, वुस्अत-ए-हुनर^४ थी आपकी,

बेक़रार पाते हैं सुकून ज़ीनत-ए-लफ़्ज़ से, आसूदा^५ हर साँस बेचैन की,

बेनज़ीर मअना-ए-अलफ़ाज़^६ बढ़ाते, रौनक़ हर शाम-ए-अंजुमन^७ की.

■ मिर्जा गालिब यांचा वाढदिवस

(१-desire of wealth, २-titles & crown, ३-honour of language, ४-extent of talent, ५-satisfied, ६-meaning of words, ७-an evening assembly)

*****

• बाबा आमटे

हर ठुकराई हुई रूह को, सँवारा पनाह-ओ-इल्म^१ से,

बियाबाँ^२ भी खिल उठा, ‘आनंदवन’ के गुलों से,

न ख़िताब-ओ-ताज^३ का ग़ुरूर, न बहले आप शुहरत से,

क़ाइम^४ है वुजूद-ए-इन्सानियत^५, आप की सी इमदाद^६ से.

आज़ादी-ए-वतन की ख़ातिर चले, राह-ए-अदम-ए-तशद्दुद^७ पर,

इम्तियाज़^८ को दी शिकस्त, इन्सानियत को अपनाकर,

मुहब्बत और तवाज़ो^९ कमाई, बेशुमार दौलत ठुकराकर,

निशाँ बनाए सरमद^१०, ‘दाग़’-ए-नफ़्रत^११ मिटाकर.

■ Baba Amte’s birthday

(१-knowledge & shelter, २-jungle, ३-title & crown, ४-established, ५-existence of humanity, ६-assistance, ७-path of non-violence, ८-discrimination, ९-respect, १०-immortal, ११-patch (of leprosy) of hatred)

*****

• कशमकश

मुसल्सल^१ मुक़ाबला दिल-ओ-ज़िहन के दरमियान,

सिलसिला-ए-ज़ीस्त^२ बना है आग़ाज़-ए-फ़साना से,

दिल की ख़ातिर धड़कने का सबब है दर्द की दास्तान^३,

कशमकश^४ करे ज़िहन, मिटाने हर्फ़-ए-दर्द^५ हिकायत^६ से.

(१-consistent, २-order of life, ४-struggle, ५-an alphabet of pain, ३&६-story)

*****

• तश्वीश

एहसान तअस़्स़ुर-ए-तसव्वुर^१ का, जिसने सँभाली तनहाई मुद्दत से,

हमनफ़स जो बना रहा दाइमन्^२, पल-ए-आग़ाज़-ए-फ़साना से,

तश्वीश^३, कि क्या हो अंजाम, जो मुजस्सम^४ हो चंद लमहात गुज़रे से,

हौसला ग़ालिब^५ न रहा माज़ी सा, कैसे पाएँगे नजात सैलाब से.

(१-influence of imagination, २-consistent, ३-apprehension, ४-actual, ५-strong)

*****

• यल्गार

होईल का शंखनाद गगनभेदी, खेचण्या तख्त कलंकित,

भडकेल का दावानल, घेरून अहंकारी अनुचित,

अन्याय व अधमांशी झुंजण्या, रयत होईल का प्रेरित,

तळपता क्रांतिसूर्य करेल का, सुप्त चेतना प्रज्वलित।

*****

• बँटवारा

ख़फ़गी^१ सरहदों से क्यों बेवजह, उनसे तो होती है महज़ नक़्शे में तरमीम^२,

ख़ता तल्ख़^३ ख़यालात का, मुतअस़्स़िर^४ जिससे मुद्दत से मुहब्बत समीम^५,

लकीरों से बनाए निशाँ ज़मीं पर मगर, कैसे बाँटोगे आब-ओ-हवा की शमीम^६,

छेड़ी दिल-ओ-ज़िहन के बँटवारे ने, जाने कब तक चलेगी यह जंग-ए-तक़्सीम^७.

(१-displeasure, २-amendment, ३-bitter, ४-affected, ५-unadulterated, ६-fragrance, ७-battle of division)

*****

• गुंता

जन्मास येई प्रत्येक जीव, देऊन गर्भातल्या गुंत्यास लढा,

श्वास पणास लावितो जीव, सोडविण्या प्राक्तनातला तिढा,

निराश करी आपुलेच प्रतिबिंब किंतु, देई धैर्य ही पार करण्या ओढा,

ओघळ आयुष्याचे शोधिती वाटा, भेदून असंख्य स्मृतींचा वेढा।

*****

• अंजाम

ख़ता हुआ है अरसे से, ख़ामोश रहकर ज़ुल्म सहते ही रहने का,

जुर्म भी हुआ, बेज़बाँ रहकर सितम^१ के ख़िलाफ़ जंग न छेड़ने का,

आँखों पर बँधी पट्टी बेबस, यक़ीन न रहा एअतिदाल-ए-तराज़ू^२ का,

मजबूर अवाम गवाह-ओ-शिकार मुद्दत से, क़हर-ओ-रवैया-ए-क़ातिल^३ का.

(१-oppression, २-equilibrium of weighing scale, ३-cruelty & attitude of assassin)

*****